Önce küçük bir not: Cinsiyete göre “erkekler daha objektif, kadınlar daha duygusal” gibi genellemeler yapmadan ilerleyeceğim; bunun yerine veri-odaklı ve toplumsal-etki odaklı iki farklı yaklaşımı karşılaştıracağım.
İlk ombudsman kimdir? Çoklu perspektiflerle bir yolculuk
Hadi gel, bu soruyu birlikte kurcalayalım. Ben konuya tek bir “doğru cevap” varmış gibi bakmayı sevmiyorum; tarih çoğu zaman katman katman ilerler. Bir yanda hukuk metinleri ve tarihsel kayıtlarla çerçevesi net “ilk”ler var; diğer yanda benzer işlevleri yüzyıllar öncesinden taşıyan kurumlar… Yani mesele yalnızca isim ve tarih değil, hangi ölçüte göre “ilk” dediğimiz.
Modern anlamda “ilk”: İsveç ve Lars Augustin Mannerheim
Bugün “ombudsman” denince anladığımız, parlamentoya karşı sorumlu, idarenin hukukla uyumunu gözeten bağımsız bir makam. Bu modern model 1809 İsveç Anayasası ile kuruldu ve ilk Parlamento Ombudsmanı (Justitieombudsmannen, JO) olarak Lars Augustin Mannerheim 1810’da atandı. Bu tarih, “modern ombudsmanın” doğum anı kabul edilir. ([Vikipedi][1])
Neden önemli?
Çünkü 1809/1810 modeli, ombudsmanı yürütmeden bağımsızlaştırıp parlamenter denetimin bir aracı yaptı. Böylece ombudsman, vatandaşın idare karşısındaki haklarının anayasal güvence çerçevesinde korunmasını üstlenen bir “bekçi”ye dönüştü. ([Vikipedi][2])
“Bir dakika… 1713’te de bir ombudsman var mıydı?”
Evet, ama başka bir bağlamda. 1713’te XII. Karl, İsveç’te idarenin dağınıklığına çare olarak “Kralın Yüksek Ombudsmanı” (His Majesty’s Supreme Ombudsman / Högste ombudsman) adlı bir makam kurdu. Bu kişi, kral adına savcı gibi davranarak yargıçları ve memurları gözetliyordu. Yani krala bağlı, monarşik bir denetçi idi; parlamenter değildi. Bu çizgi daha sonra Justitiekanslern (Adalet Şansölyesi) kurumuna evrildi. Bu nedenle 1713’teki unvan bir atalar kurumu, 1809’daki ise modern ombudsmanın kendisi sayılır. ([JO – Riksdagens Ombudsmän][3])
Not düşelim
Justitiekanslern bugün de “hükümetin ombudsmanı” gibi çalışan, devleti temsil eden ayrı bir makamdır; JO’dan (Parlamento Ombudsmanı) bağımsızdır. Bu ayrım, ombudsmanlığın İsveç’te neden bir ikili kökene dayandığını açıklar. ([Regeringskansliet][4])
“İlk”i nasıl sayıyoruz? İki yöntem, iki sonuç
Veri-odaklı (pozitivist) yöntem: “Ombudsman” teriminin anayasal/kurumsal olarak nerede, ne zaman doğduğuna bakar. Sonuç: Mannerheim (1810) ilk ombudsmandır. ([Vikipedi][1])
Toplumsal-etki odaklı yöntem: Benzer şikâyet mekanizmalarının işlevsel sürekliliğini izler. Bu çizgide 1713 İsveç modeli, hatta daha eski uygarlıklardaki şikâyet-ofisleri de “erken örnek” olarak masaya gelir. Sonuç: “İlk”i geniş bir soy ağacının bir dalı olarak okuruz. ([JO – Riksdagens Ombudsmän][3])
Beklenmedik kökler: Mezâlim divanları ve Çin sansür kurumu
“İlk ombudsman kimdir?” sorusunu işlev üzerinden sorunca, coğrafya genişler:
İslam-Osmanlı geleneği: Abbâsîler döneminde teşekkül eden Dîvân-ı Mezâlim, halkın yöneticiler hakkındaki şikâyetlerini üst düzeyde ele alan bir mekanizmaydı. Modern ombudsman değildir ama “vatandaş şikâyeti–kamu gücünün denetlenmesi” ekseninde belirgin bir akrabalık taşır. ([oicoa.org][5])
Doğu Asya / Çin: Censorate (Yushitai), imparator adına memurları soruşturan, yanlış uygulamaları raporlayan kurumsal bir denetim bedeniydi. Yine modern ombudsman değil; fakat “gücü denetleyen bağımsız göz” işlevi açısından ilginç bir paralellik sunar. ([Encyclopedia Britannica][6])
Bu örnekler, 1809 İsveç modelinin yenilik olduğunu ama “halkın idareye karşı korunması” fikrinin çok daha eski bir insanlık refleksi olduğunu gösteriyor.
Türkiye bağlamı: “İlk ombudsman” dediğimizde kimden söz ediyoruz?
Soruyu Türkiye ölçeğine indirirsek yanıt netleşir: Türkiye’nin ilk Kamu Başdenetçisi (ombudsmanı) Mehmet Nihat Ömeroğlu’dur. TBMM’nin 27 Kasım 2012’de yaptığı seçimle göreve gelmiştir. (Kurumun anayasaya girişi 2010 referandumuyla oldu; KDK’nın başvuruları 2013’te almaya başlamasıyla mekanizma fiilen işler hâle geldi.) ([Memleket][7])
Peki, hangisini “ilk” kabul etmeliyiz?
Burada iki yaklaşımın artı–eksi listesi belirleyici:
1) Veri-odaklı yaklaşım
Artıları: Netlik sağlar; araştırma ve eğitimde standardizasyonu kolaylaştırır (1809/1810 İsveç – Mannerheim).
Eksileri: Kurumun işlevsel evrimini ve farklı medeniyetlerdeki “şikâyet” mekanizmalarını görünmez kılabilir. ([Vikipedi][1])
2) Toplumsal-etki odaklı yaklaşım
Artıları: Kurumun kültürel ve tarihsel çeşitliliğini yakalar; ombudsman fikrinin evrensel ihtiyaca yanıt verdiğini gösterir (Mezâlim, Censorate vb.).
Eksileri: “İlk kim?” sorusunu muğlaklaştırır; akademik ve hukuki sınıflandırmada belirsizlik doğurabilir. ([oicoa.org][5])
Benim önerim? İki katmanlı bir dil:
“Modern parlamenter ombudsman” için: Lars Augustin Mannerheim (1810).
“Erken işlevsel örnekler” için: 1713 İsveç Yüksek Ombudsmanı ve daha eski şikâyet kurumları. Böylece hem kavramın keskin çekirdeğini hem de geniş ufkunu koruruz. ([Vikipedi][1])
Tartışmayı büyütelim: Sence “ilk” kime demeli?
Bir kurumu adı ve hukuki statüsü üzerinden mi tanımlamalıyız, yoksa işlevleri ve toplumsal etkisi üzerinden mi?
Mezâlim/Censorate gibi örnekler, bugünün ombudsmanları için hangi dersleri içeriyor?
Türkiye’de ombudsmanın bilinirliğini ve etkisini artırmak için hangi tarih anlatısı daha ikna edici olur?
Sonuç: “İlk”in gücü, bakış açısının dürüstlüğünde
“İlk ombudsman kimdir?” sorusu tek cümleyle yanıtlanabilir: Modern anlamda ilk, 1810’da atanan Lars Augustin Mannerheim’dır. Ama bu cevabın yanına, 1713 İsveç deneyini ve daha eski şikâyet mekanizmalarını koyduğumuzda, bugünün ombudsmanlığına uzanan uzun bir düşünce silsilesi belirginleşir. Bence en doğrusu, bu iki perspektifi birbirine yaslayıp hem kesinliği hem derinliği birlikte taşımak. ([Vikipedi][1])
[1]: https://en.wikipedia.org/wiki/Parliamentary_Ombudsman?utm_source=chatgpt.com “Parliamentary Ombudsman – Wikipedia”
[2]: https://en.wikipedia.org/wiki/Parliamentary_Ombudsman_%28Sweden%29?utm_source=chatgpt.com “Parliamentary Ombudsman (Sweden) – Wikipedia”
[3]: https://www.jo.se/en/about-jo/history/?utm_source=chatgpt.com “History – JO – Riksdagens Ombudsmän”
[4]: https://www.government.se/government-agencies/chancellor-of-justice/?utm_source=chatgpt.com “Chancellor of Justice – Government.se”
[5]: https://oicoa.org/about.html?utm_source=chatgpt.com “About OICOA – OICOA | OIC Ombudsman Association”
[6]: https://www.britannica.com/topic/censor-East-Asian-government?utm_source=chatgpt.com “Censor | Traditional East Asian Government Regulation | Britannica”
[7]: https://www.memleket.com.tr/ilk-kamu-basdenetcisi-bakin-kim-155428h.htm?utm_source=chatgpt.com “İlk kamu başdenetçisi bakın kim? – Memleket”